KÜLTÜR

1919 Boston Pekmez Felaketi

Tarih kitapları genelde savaşlar, devrimler ve büyük keşiflerle doludur. Ama bazen, “yok artık” dedirten öyle olaylar yaşanır ki, hem trajik hem de komik bir yere oturur hafızamızda. 15 Ocak 1919’da Boston’da yaşanan “Büyük Pekmez Felaketi” tam olarak böyle bir olaydır. Bir depolama tankının patlaması sonucu koca bir mahalle, adeta devasa bir pekmez tsunamisiyle kaplanmış ve tarih, şekerli ama ölümcül bir trajediye tanık olmuştur.

Boston’un Tatlı Sorunu

Olayın merkezinde United States Industrial Alcohol Company’ye ait, yaklaşık 15 metre yüksekliğinde ve 27 metre çapında dev bir metal tank vardı. Bu tank, Karayipler’den gelen pekmezi depolamak için kullanılıyordu. Pekmez, o dönemde rom yapımında önemli bir hammaddaydı ve şirket bu tatlı sıvıyı işleyip alkol elde ediyordu.

Ancak bu tankın hikâyesinde baştan sona ihmal vardı. Tankın inşası aceleye gelmişti, kaynak yerleri zayıftı, hatta kaynakçılara doğru dürüst test bile yaptırılmamıştı. Rivayete göre, tankın yanından geçen çocuklar, metaldeki ufak çatlaklardan sızan pekmezi elleriyle alıp yiyordu. Yani tank, Boston halkı için tatlı bir kaçamak noktası, mühendisler için ise “felaket geliyor” uyarı ziliydi.

Patlama Anı

15 Ocak 1919 günü, Boston’da hava sıcaklığı aniden yükselmişti. Soğuk kış günlerinden sonra gelen bu sıcak hava, tankın içindeki pekmezin genleşmesine neden oldu. Saat 12:30 civarında, mahalle sakinleri önce derin bir gürültü duydu. Ardından gelen ses, tıpkı bir trenin raydan çıkması gibi uğultulu ve korkutucuydu.

Bir anda tank parçalandı ve yaklaşık 8,7 milyon litre pekmez, 10 metre yüksekliğinde ve 55 km/s hızla mahalleye yayıldı. Bu, “yavaş” bir tsunami değildi; yapışkan ve ağır bir dalgaydı. Sokaklarda yürüyenler bir anda tatlı bir bataklığın içinde kaldı. Evler yıkıldı, arabalar devrildi, demir yolları eğrildi.

Felaketin Bilançosu

Olayda 21 kişi hayatını kaybetti, 150’den fazla insan yaralandı. Ölümler, boğulma, ezilme ve şiddetli çarpma nedeniyle gerçekleşti. İnsanlar, atlar ve köpekler pekmezin içinde hareket edemedikleri için kurtarılamadı. Kurtarma ekipleri ise yapışkan zeminde ilerlemekte zorlandı; botlar ve giysiler pekmezle kaplanınca hareket etmek imkânsız hâle geldi.

Boston Limanı bile haftalarca kahverengi bir renge büründü. Söylenene göre, şehrin bazı bölgelerinde pekmez kokusu yıllarca hissedildi.

Neden Patladı?

Olay sonrası yapılan incelemelerde birkaç faktör öne çıktı:

Kötü mühendislik: Tank, standart güvenlik testlerinden geçirilmemişti.
Aşırı doluluk: Tank kapasitesinden fazla pekmezle doldurulmuştu.
Sıcaklık değişimi: Soğuktan sıcağa ani geçiş, pekmezin basınç oluşturmasına neden oldu.

Bir başka önemli nokta da, tankın metalinin ince olmasıydı. Dönemin mühendisleri, “yeterince kalın değil” uyarısı yapmış, fakat şirket maliyetleri kısmak için bunu dikkate almamıştı.

Dava ve Sonuçlar

Felaket sonrası Boston halkı şirketi dava etti. Dava tam 6 yıl sürdü ve sonunda şirket, kurbanların ailelerine toplam 628.000 dolar (bugünün parasıyla yaklaşık 10 milyon dolar) tazminat ödemeye mahkûm edildi. Bu dava, ABD’de endüstriyel güvenlik standartlarının artırılmasına öncülük etti.

O günden sonra, Boston ve diğer şehirlerde inşa edilen büyük depolama tankları çok daha sıkı denetimden geçirilmeye başlandı. Yani trajik olsa da bu felaket, iş güvenliği açısından önemli bir dönüm noktası oldu.

Tatlı Ama Ölümcül

Pekmez genelde kahvaltıda, tatlılarda ve hamur işlerinde keyifle tüketilen masum bir yiyecektir. Ama Boston halkı için 1919’daki bu olay, onun ne kadar tehlikeli olabileceğini gösterdi. Ağır ve yapışkan yapısı, insanların ve hayvanların kurtulmasını zorlaştırdı; hızla akan bir kütle hâlinde ise neredeyse beton kadar ölümcül olabileceği ortaya çıktı.

Bugün Boston’da…

Günümüzde Boston’da bu olayın anısına küçük bir plaket bulunuyor. North End bölgesine giden turistler, rehberlerden bu hikâyeyi dinleyip “Tatlı tsunami” diye gülümseyebiliyor. Ama dönemin tanıkları için bu olay, hayatlarının en travmatik anılarından biri olarak kaldı.

İlginç Notlar

O gün bölgede bulunan itfaiye binası bile pekmez dalgasıyla yerle bir oldu.
Kurtarma çalışmalarına ABD Donanması da destek verdi.
Olayın ardından Boston sokakları aylarca yapış yapış kaldı.

Sonuç:
1919 Boston Pekmez Felaketi, kulağa bir komedi filmi sahnesi gibi gelse de, aslında trajik ve derslerle dolu bir tarihi olaydır. Bize şunu hatırlatır: Doğa kanunlarını ve mühendislik prensiplerini görmezden gelmek, bazen en tatlı görünen maddeleri bile ölümcül bir silaha dönüştürebilir.